مسمومیت مس در گوسفند

مسمومیت مس؛ علت، علائم و درمان

مسمومیت مزمن یا حاد مس در بیشتر نقاط جهان مشاهده شده است. گوسفند معمولا بیشترین گونه ای است که تحت تاثیر آن قرار می گیرد، هرچند مواردی در گونه های دیگر حیوانی هم گزارش شده است. در نژاد های مختلف سگ ها بخصوص بدلینگتون تریر، حساسیت به مس به صورت توارثی در بعضی از افراد مشاهده می شود. مسمومیت مزمن مس در سایر نژاد های سگ از جمله لابرادور رتریور، وست هایلند تریر سفید، اسکای تریر، کیشوند، کاکر اسپانیل و دوبرمن ها هم گزارش شده است. مسمومیت حاد معمولا در پی استفاده سهوی مقادیر بالای نمک های مس ایجاد می شود که در اثر استفاده از محلول های ضد انگل، ترکیبات مواد معدنی یا جیره های نامتوازن به حیوان می رسند.

عوامل متعددی که متابولیسم مس را متاثر می کنند می توانند با افزایش جذب و ابقای مس در بدن حیوان، مسمومیت مس را تقویت کنند. سطح پایین مولیبدن یا گوگرد جیره ای مثال بارزی از این موارد است. مسمومیت مزمن اولیه در مواقعی دیده می شود که مقادیر زیادی مس در یک دوره طولانی خورده شود. اثر سمیت به صورت تحت بالینی باقی می ماند تا زمانی که این مقادیر ذخیره شده به طور ناگهانی آزاد شوند. افزایش غلطت آنزیم های کبدی می تواند نشانه زودهنگامی برای تشخیص این بحران باشد. غلظت مس در خون به طور ناگهانی افزایش می یابد که منجر به آزاد شدن پراکسید لیپید ها و همولیز شدن سلول های خونی درون رگ­ها می شود. همولیز شدن می تواند به دلایل مختلفی حادث شود. از این جمله عوامل حمل و نقل، شرایط آب و هوایی، آبستنی، شیردهی، فعالیت بدنی شدید و کاهش مواد مغذی خوراک هستند.

عواملی با منشاء مواد گیاهی یا خود کبد می توانند منجر به مسمومیت مزمن ثانویه شوند. مسمومیت مزمن ناشی از مواد گیاهی معمولا در گوسفند وقتی ایجاد می شود که حیوان مواد گیاهی مانند بعضی گونه های شبدر مصرف می کند که باعث بروز عدم توازن در مواد معدنی بدن شده و منجر به ذخیره مقادیر بسیار زیاد مس می شود. گیاهانی که برای کبد مضر نیستند، مقادیر به ترتیب متعادل و کم از نظر مس و مولیبدن دارند. برخی گیاهان دارای مواد آلکالوئیدی هستند که منجر به ابقاء مقادیر زیادی مس در کبد می شوند.

درسگ هایی که دچار هپاتیت فعال و مزمن (CAH) هستند علائم بالینی اولیه می تواند مشابه علائم مسمومیت مس مزمن باشند که می تواند به دلیل آسیب به کبد، منجر به نگهداری مقادیر زیادی مس در کبد شود. هرچند روشن نیست که آیا CAH منجر به تجمع مس در کبد می شود یا تجمع مس باعث بروز CAH می شود.

مسمومیت مس در گوسفند و گوساله می تواند با مصرف 20 تا 100و در گاو با 200 تا 800 میلی گرم در کیلوگرم مس ایجاد شود. مسمومیت مزمن در گوسفندان می تواند با مصرف 3.5 میلی گرم بر کیلوگرم مس در خوراک علوفه مرتعی که دارای ppm 15 تا 20 (در ماده خشک) داشته باشد و دارای مقادیر کمی مولیبدن است، ایجاد شود. بیماری بالینی در گوسفند یا شتر سانان که جیره گاو ها را مصرف کنند که در حالت عادی دارای مقادیر بالای مس است، یا آبی که برای آن ها تامین می شود در لوله های مسی منتقل شود، نمایان می شود. گاو و بز مقادیر بسیار بالاتری از مس را نسبت به گوسفند ترشح می کنند از این رو در این موارد مشکلی ندارند. با در نظر گرفتن این موارد، تنظیم دقیق جیره برای هر گونه خاص برای جلوگیری از هر گونه مشکلی در این زمینه ضروری است. ولمین بلاک گوسفند، فاقد ترکیبات مس است و به همین جهت مصرف آن هیچ خطری برای گوسفند ندارد. به این ترتیب با مصرف ولمین بلاک می توان بدون نگرانی، از مزایای آن از جمله تامین نیاز ویتامینی-معدنی، روغن ماهی، ملاس و… برای بهبود عملکرد و باروری بهره مند شد.

تفاوت های نژادی در ابتلا به مسمومیت مزمن مس در گونه های گوسفند و بز گزارش شده اند. گوسفند یا گوساله هایی که به آن ها مقادیر بالای مس تزریق شود بدون اینکه علائم همولیز شدن سلول های خونی را نشان دهند، علائم حاد بالینی دیگر مسمومیت مس را بروز می دهند. در جیره هایی مولیبدن یا گوگرد بسیار پایین دارند، بروز مسمومیت مس محتمل تر است چرا که تشکیل کمپلکس های مس مولیبدات یا مس سولفید منجر به دفع آن از ادرار می شود و در غیبت این دو عنصر، این ترکیبات نیز تشکیل نشده و در نتیجه دفع آن ها متاثر می شود.

تشخیص بالینی

مسمومیت بالینی مس باعث مشکلات حاد گوارشی می شود که می تواند با درد در ناحیه شکم، اسهال، بی اشتهایی و فرو رفتن در شوک همراه شود. اگر حیوان از مشکلات گوارشی جان سالم به در ببرد، بعد از حدود 3 روز مشکلات تجزیه گلبول های خونی را نمایان می کند. زمان شروع علائم به جیره مصرفی بستگی دارد. علائمی که در حیوانات مبتلا مشاهده می شود شامل گوشه گیری، بی حالی، ضعف، عقب ماندگی رشد، از بین رفتن حرکات شکمبه، بی اشتهایی، عطش، تنگی نفس، کمرنگ شده غشاهای مخاطی، کاهش تعداد هموگلوبین خون و تشنج هستند. چندین هفته قبل از بروز این علائم، آنزیم های کبدی بخصوص ALT و AST افزایش می یابند.

مسمومیت حاد مس باعث مشکلات شدید گوارشی به همراه سایش دیواره و ایجاد زخم در شیردان در نشخوار کنندگان می شود. حیواناتی که بیش از 24 ساعت زنده می مانند دچار زردی می شوند  و زردی و رنگ پریدگی بافت ها نشانه این حالت هستند. کلیه ها ملتهب شده و به رنگ قرمز تیره در می آیند. پارانشیم طحال به رنگ قهوه ای تا سیاه در می آید.

تشخیص

رنگ مدفوع آبی- سبز و افزایش غلظت مس در مدفوع و ادرار به ترتیب به ppm 8000 تا 10000 و ppm >15 در وزن تر، نشانه های قطعی ابتلا هستند. غلظت مس در خون به 5 تا 20 میکروگرم در میلی لیتر می رسد که نسبت به سطح عادی که 1 میکروگرم بر میلی لیتر خون است بسیار بالا به حساب می آید. غلظت مس در کبد گوسفند به بیش از ppm 150 در وزن تر آن می رسد. غلظت مولیبدن هم باید در بافت ها مورد ارزیابی قرار گیرد که مشخص شود علت مسمومیت مس اولیه است یا ثانویه.

کنترل و درمان

بهترین کار پیشگیری است، بنابراین از استفاده ترکیباتی که مس دارند باید پرهیز کرد یا با احتیاط آن ها را مصرف کرد. معمولا درمان در این عارضه فایده ای ندارد ودر صورت موثر بودن، بهبود علائم در همه گونه ها بسیار کند خواهد بود. در مسمومیت های شدید، استفاده از آرامبخش های دستگاه گوارش و درمان علامتی در موارد ورود به شوک می تواند موثر باشد. پنیسیلامین و کلسیم ورسنات می توانند در مراحل اولیه برای افزایش دفع کبدی مفید واقع شوند. همچنین نشان داده شده که ویتامین سی می تواند از وارد شدن صدمات اکسیداتیو به گلبول های خونی جلوگیری کنند. آمونیوم تتراتیومولیبدات نیز به صورت تزریق وریدی می تواند برای درمان یا پیشگیری مسمومیت مس موثر باشد. استفاده از استات روی در جیره می تواند جذب مس را کاهش دهد. استفاده خوراکی از آمونیوم مولیبدات و سدیم تیوسولفات برای سه هفته می تواند در بره های مبتلا، تلفات را کاهش دهد.